Hazrat Inayat Khan, jeden z najwybitniejszych mistyków Indii, a jednocześnie nauczyciel nauczyciela moich nauczycieli (brzmi trochę jak z wenezuelskiego serialu albo „Stu lat samotności” Marqueza, ale po prostu: Hazrat Inayat Khan był nauczycielem Alego Khana, a ten z kolei był nauczycielem moich nauczycieli: Karimbakhsha Witteveena i Mahmuda Khana). Tekst ten powstaje dopiero teraz, ponieważ chciałem poświęcić mu wystarczająco uwagi, zebrać materiały, zagłębić się w źródła, odwiedzić dom w Sureness pod Paryżem, w którym spędził najważniejsze z perspektywy nauczania lata swojego życia, skonsultować niektóre sporne punkty z szejk-al-maszejkiem Mahmudem Khanem (ur. 10 listopada 1927), który jest swego rodzaju „strażnikiem” spuścizny rodu Maulabakhsh, z którego wywodzi się Inayat Khan. Pisząc o Hazracie łatwo wpaść w ton hagiograficzny, co – nie ukrywam – było i moim udziałem w przeszłości, a jednak idealizowanie tego wielkiego nauczyciela i kreowanie legend wokół niego tak naprawdę zamiast przybliżać nas do niego, działa wręcz odwrotnie – oddala. A jednak istotą duchowej ścieżki jest bliska relacja – z samym sobą, z nauczycielem lub nauczycielami na ścieżce i z samą tradycją.

Jeśli nie wiesz kim był Inayat Khan to warto najpierw sięgnąć do wpisu o sufizmie uniwersalnym lub Otwartej Drodze, będącej jedną z linii inicjacyjnych sufizmu uniwersalnego czyli ścieżki, którą de facto Hazrat Inayat Khan stworzył. Na pewno nada to więcej treści poniższemu kalendarium.

Maula Bakhsh (1833-1896)

Maula Bakhsh Ghisse Khan (Shole Khan)

Maula Bakhsh Ghisse Khan (Shole Khan)

Jeśli chcemy uczciwie przedstawić historię Inayata Khana, jako człowieka, wybitnego muzyka i zrealizowanego mistyka, musimy tak naprawdę wspomnieć choć parę słów o osobie, która miała wielki wpływ na kształtowanie młodego Inayata, a więc o jego dziadku ze strony matki – Shole Khanie, bardziej znanym pod przydomkiem „Maula Bakhsh” („Odbarowany przez Boga”) lub – jak się podpisywał na swoich pracach o muzyce – Maula Bakhsh Ghisse Khan. Przydomek Maula Bakhsh otrzymał od derwisza z sufickiego zakonu Cziszti, który to zachęcił go do poświęcenia się śpiewaniu. Maula Bakhsh pochodził z arystokratycznej rodziny, posiadającej majątki ziemskie, ponadto ożenił się z Qasim Bi z rodziny Tipu Sułtana, znanego też jako „Tygrys z Majsuru” (a konkretnie w linię od wuja – brata matki „Tygrysa z Majsuru”). Przez to do dziś potomkowie Maula Bakhsha kultywują tradycje arystokratyczne. Śpiewu najpierw uczył się w Delhi u wybitnego śpiewaka północnoindyjskiego klasycznego stylu dhrupad z tradycji Fatehpur Sikri, znanego jako Ghasit Khan (1800-1880), następnie udał się na południe Indii, gdzie występował na dworze w Majsurze, jak również uczył się karnatackiej muzyki w Tanjore (obecnie Tańdżawur). Oprócz założenia i prowadzenia Akademii Muzycznej w Barodzie (obecnie Vadodara), najbardziej wsławił się swoim wkładem w indyjską notację muzyczną. Trzeba pamiętać, że tradycja indyjska to tradycja ustna, także tradycja muzyczna była związana z przekazem bezpośrednim z nauczyciela na ucznia, dlatego też próby stworzenia notacji muzycznej na wzór tej na Zachodzie, spotykały się z dużym oporem. Maula Bakhsh, po pierwszych próbach stworzenia systemu notacji przez Kshetrę Mohana Gosvamiego, Sourindro Mohuna Tagorego (z którym zresztą pozostawał w dość bliskich stosunkach – przez pewien czas uczył muzyki członków jego rodziny) i innych osób związanych z Bengalską Szkołą Muzyki, zaproponował własny, dojrzalszy system notacji muzycznej. Temu zawdzięcza to, że od tego czasu niektórzy będą go określać jako Ustada (mistrza) z Barody czy „twórcę indyjskiego systemu notacji muzycznej” (a przez swoich następców wręcz jako „Bethoveena Indii”), a przez innych traktowany jako odstępca od tradycji i pochlebca gustów brytyjskiej władzy (w końcu notacja powstała zainspirowana zachodnim systemem zapisu muzyki). Te różne podejścia do Shole Khana znajdziemy też w literaturze: pochlebnie wyraża się o nim James Kippen w Gurudev’s Drumming Legacy: Music, Theory and Nationalism in the Mrdang aur Tabla Vadanpaddhati of Gurudev Patwardhan czy następcy Maula Baksha: Inayat Khan i Musharaff Khan (w Pages in the Life of a Sufi) oraz Mahmud Khan w redagowanym przez Zię Inayata Khana A pearl in wine, a bardzo krytycznie Janaki Bakhle Two Men and Music: Nationalism in the Making of an Indian Classical Tradition. Niezależnie od pochwał i krytyki, warto powiedzieć, że z 2 Akademii Muzycznych w Barodzie, lepsze wyniki osiągali studenci tej prowadzonej przez Maulę Baksha i to ona przetrwała próbę czasu, ponadto sam Maula Bakhsh napisał i przetłumaczył wiele dzieł o muzyce.

Inayat Khan

Ten, którego świat zna jako Hazrata Inayata Khana (Hazrat to tytuł honorowy, odpowiednik „Jego Świątobliwość”) przyszedł na ten świat jako Inayat Khan Rahmat Khan Pathan w Barodzie (obecnie Vadodara) w Indiach 5 lipca 1882 roku o 23.35, w rodzinie muzyków. Był najstarszym z czwórki dzieci, miał 3 braci. Dorastał w domu Maula Bakhsha, który jako profesor muzyki stykał się z osobami różnych wyznań, z muzułmanami, hinduskimi braminami czy wyznawcami zoroastryzmu. Dlatego też pomimo urodzenia się w muzułmańskiej rodzinie młody Inayat dorastał w atmosferze tolerancji religijnej. Ponadto miał okazję przebywać w otoczeniu wybitnych poetów i muzyków. Ojciec Inayata — Rahmat Khan — też był muzykiem, uznanym śpiewakiem dhrupad. A jego wuj Murtaza Khan (także mieszkający w tym samym domu) uważany był za jednego z najwybitniejszych ówcześnie śpiewaków Indii.

Najważniejsze daty w życiu Inayata Khana przed wyjazdem z Indii

5 lipca 1882, godz. 23.35 – w Barodzie w stanie Baroda (obecna nazwa: Vadodara, stan Gudźarat), w domu Maula Bakhsha, jego córka, a żona Maszejka Rahmata Khana – Khatija Bi rodzi syna, który otrzymuje imię Inayat (co można przetłumaczyć jako troska, życzliwość lub miłująca dobroć) po swojej ciotce Inayat Bi.

1887 – Inayat idzie do szkoły podstawowej, w której naucza się w języku marathi; pomimo, iż jego rodzice byli muzułmanami, w domu Maula Bakhsha ideały tolerancji światopoglądowej były na tyle istotne, że zdecydowali się wysłać dziecko do szkoły, do której chodziły przede wszystkim dzieci z rodzin o światopoglądzie wedyjskim; na pewno miało to pewien wpływ na kształtowanie się uniwersalistycznych poglądów przyszłego mistyka, jak również sprawiało, że już jako dziecko władał trzema językami (w domu Hindustani – pierwowzór obecnego Hindi i Urdu, w Barodzie – Gudźarati, a w szkole – Marathi). Warto zwrócić uwagę, że znaczący wpływ na edukację w Barodzie miał od 1893 roku – najpierw jako sekretarz Maharadży i nauczyciel w College’u, a później jako zastępca dyrektora edukacji ówczesnego Królestwa Barody – Aurobindo Ghose (1872-1950), znany później jako jeden z najwybitniejszych joginów Indii – Śri Aurobindo.

Przez te wczesne doświadczenia, w późniejszym wieku studiował różne religie, starając się ujrzeć je oczami ich najbardziej zaangażowanych wyznawców. Sam tak opisuje swoje doświadczenia: Przeczytałem żywoty twórców religii, proroków z takim szacunkiem, jakim darzą je najbardziej oddani wyznawcy danej religii. To doprowadziło mnie do błogości rozpoznania Jednej Prawdy, którą wszystkie religie zawierają (…). Różni prorocy (…) odkrywali jedno źródło inspiracji. Człowiek, nie rozumiejąc tego, rozwijał ślepą dogmatyczną wiarę (…). Pośród rozmaitych wierzeń i kast wszystkie wojny (…) rodziły się z wąskiego spojrzenia. Gdy buddysta przyjdzie do mnie, mówiąc: „Budda był najwybitniejszym nauczycielem”, ja odpowiem: „W rzeczy samej”, „Masz rację!”, „Bez wątpienia!”, ponieważ to jest naturą człowieka, żeby uważać za najlepsze to, co najłatwiej nam zidealizować. Ale gdy ktokolwiek przyjdzie do mnie, mówiąc: „Nie wierzę w całą tę czczą gadaninę, ponieważ mogę rozpoznać tę samą prawdę w każdym z nich”, odpowiem mu: „Ty, mój przyjacielu, jesteś tym, który naprawdę wie (…)”.

1891 – Inayat Khan otrzymuję nagrodę i stypendium dworu w Barodzie za wykonanie Vatapi Ganapatim (hymnu do Ganeśi) autorstwa wybitnego karnatackiego poety i kompozytora Muthuswamiego Dikshitara (1775 – 1835); utwór jest oparty na radze Hamsadhvani, charakterystycznej dla muzyki karnatackiej i hindustańskiej. Wyróżnienie oczywiście było możliwe dzięki intensywnej edukacji muzycznej przez dziadka, wuja, ojca i innych członków rodziny, ponieważ – jeśli można tu mówić o ambicji – to ambicją Maula Bakhsha było stworzenie nowej linii przekazu nauczania muzyki, łączącej wpływy północnoindyjskie (dhrupad) i południowoindyjskie (muzyka karnatacka).

Lata 90. XIX wieku (1892, 1893, 1897) – młodszy syn Maula Bakhsha (oprócz tego miał jeszcze jednego syna i 3 córki) – Ala al-Din Khan, znany też jako Dr A.M. Pathan (1869-1949) wyjeżdża na dłuższe pobyty w Londynie, przez co w młodym Inayacie powstaje zainteresowanie podróżami na Zachód.

1894 – wewnętrzna tęsknota popycha Inayata Khana do próby życia w odosobnieniu. Na szczęście dla nas, zaplanowane przez bardzo młodego wówczas chłopaka, życie w ascezie nie udaje się, a po jego powrocie maszejk Rahmat Khan, jego ojciec, naucza go, że realizowanie życiowych, rodzinnych i zawodowych celów może także być „życiem w Bogu i miłością do Boga”. Doświadczanie to mogło oczywiście mocno wpłynąć na silny nacisk w późniejszym nauczaniu Hazrata o odnajdywaniu harmonii w życiu zewnętrznym, wewnetrznym i pomiędzy tymi dwoma aspektami życia. W kolejnym roku, według rodziny, Inayat Khan doświadcza pierwszych przeżyć mistycznych, poprzez nauczanie, które udzielają mu ojciec i dziadek, gdy w modlitwie doświadcza wątpliwości związanych z niemożnością konwencjonalnego poznania Boga. Kto wie, być może to zrodziło w nim przekonanie wyrażone później w Bowl of Saki z 27 lutego: „Warto wierzyć w Boga wiarą dziecką; ponieważ prostota w zgodzie z inteligencją jest oznaką świętości”.

10 lipca 1896 w Barodzie umiera Maula Bakhsh, co było – według rodziny – pierwszym silnym ciosem od życia, które doświadczył późniejszy mistyk.

1896-1897 – udaje się z ojcem w podróż do Nepalu, w trakcie której pielgrzymują też do miejsc związanych z Tansenem, który poprzez integrację muzyki indyjskiej i perskiej stworzył nurt, który znamy jako klasyczną muzykę hindustańską: Gwalijar i Beneres (obecnie znany jako Waranasi). Biografowie Inayata Khana twierdzą, że w trakcie tej podróży poczuł wewnętrzną łączność z Tansnem, swego rodzaju „inicjację”.

Cesarz Akbar oraz Tansen z jego nauczycielem Haridasem

Cesarz Akbar oraz Tansen z jego nauczycielem Haridasem.

1897 – po kolejnym pobycie na Zachodzie wraca młodszy syn Maula Bakhsha – Ala al-Din Khan (Dr A.M. Pathan), który zapoznaje z teorią i praktyką europejskiej muzyki klasycznej Inayata Khana, jego brata Mahebooba Khana i kuzyna Muhammada Ali Khana. Maheboob Khan i Ali Khan wyruszą za 13 lat z Inayatem na Zachód, więc – kto wie – być może właśnie to pierwsze zetknięcie z muzyką Zachodu było jednym z impulsów, który doprowadził do wyjazdu z Indii.

1899 – z racji częstego zastępowania nauczycieli w Gayanshali (Akademii Muzycznej w Barodzie) już od wczesnego okresu nauki w College’u, Inayat Khan zostaje nauczycielem w Gayanshali (1899), a docelowo profesorem (1902). Od tego czasu do wyjazdu z Indii napisał kilka podręczników muzyki oraz spisał kolekcje tradycyjnych pieśni.

1900 obfitował dla młodego Inayata Khana w wiele istotnych, choć często niestety przykrych wydarzeń:
* Bierze ślub ze swoją kuzynką, jedyną córką dr. A.M. Pathana – Ulmą Bi.
* Umiera jego 8-letni brat Karamat, a wkrótce po nim jego matka – Khatija Bi [czyt. Khatidża Bi], z którą Inayat był mocno związany.
* W tym samym roku Inayat wyrusza z Barody do Madrasu i Majsuru, by tam nauczać muzyki.

Prof. Inayat Khan Rahmat Khan Pathan ok. 1903

Prof. Inayat Khan Rahmat Khan Pathan ok. 1903

1901-1902
– Inayat Khan nadal podróżuje nauczając, m.in. w Bombaju. Zostaje też oficjalnie profesorem Akademii Muzycznej w Barodzie, choć rzadko bywa w tym okresie w swoim rodzinnym mieście.

1902
Umiera Ulma Bi, pierwsza żona Inayata Khana.

1903
Inayat Khan żeni się po raz drugi w Jaipurze (Dżajpurze) z Amiran Bi, która niestety w tym samym roku umiera. (Daty śmierci 2 pierwszych żon Inayata Khana i data drugiego ślubu są nie do końca pewne, niektórzy podają, że Ulma Bi zmarła w 1901, a Amiran Bi w 1902, parę miesięcy po ślubie; nie zmienia to faktu, że młody Inayat doświadczył śmierci 2 żon w przeciągu niespełna roku i nie nacieszył się życiem małżeńskim; dlatego też na długie lata zarzucił poszukiwania szczęścia rodzinnego na rzecz poszukiwań muzycznych i duchowych).

1903-1907 – Prof. Inayat Khan Rahmat Khan Pathan osiada w Hajdarabadzie (Hyderabad), gdzie powstaje jego największe arcydzieło o muzyce Minqar-i musiqar (które od 2016 jest także dostępne w języku angielskim). Spotyka się z dużym uznaniem Nizama (władcy) Hajdarabadu i jego dworu, zarówno za samo wykonanie muzyki, jak i za nauczanie mistycznej nauki związanej z muzyką. Nizam obdarza go w uznaniu honorowym tytułem „Tansen al-zaman”. Inayat Khan zarzuca ostatecznie też ideę założenia tu Akademii Muzycznej w linii Maula Bakhsha, z którą się udawał do Hajderabadu.

Przede wszystkim jednak okres hajderabadzki zwieńcza jego poszukiwania duchowe. Tu po wielu latach poszukiwań w 1904 roku poznaje swoich dwóch najważniejszych nauczycieli: szejka Abu Hashima Madaniego, swojego muszida (nauczyciela-inicjatora na sufickiej ścieżce) oraz profesora Hashimiego, profesora sufickiej literatury. Szczególnie pierwszy z nich znacząco wpłynął na jego życie i praktykę, jak również dostrzegł wyjątkowość młodego adepta. W The Confessions of Inayat Khan, skompilowanych przez Reginę Mirian Bloch, Inayat Khan tak wypowiada się o tym okresie: „Wciąż pamietam ten okres, pod przewodnictwem wspaniałego i miłosiernego Murszida [nauczyciela, guru przyp. MW] jako najpiękniejszy czas mojego życia. W nim dostrzegałem każdą rzadką cechę charakteru, podczas gdy jego […] skromności trudno by było dorównać nawet największym mistykom świata. Łączył w sobie doskonale intensywne uniesienie, nieustanne otwarcie na strumień inspiracji i esencję duchowej niezależności”.

Abu Hashim Madani nauczał Inayata Khana zgodnie z linią przekazu Cziszti, choć formalnie inicjował go w 4 ścieżki: Cziszti, Naqshbandhi, Qadiri, and Suhrawardi. Nie należy traktować tego jednak dosłownie, ponieważ w Indiach od pewnego momentu, gdy ścieżki coraz bardziej wzajemnie zaczęły się przenikać, przyjął się zwyczaj, by – niezależnie od szkoły mistycznej, którą reprezentuje nauczyciel – symbolicznie inicjować w 4 największe zakony sufickie. W późniejszym nauczaniu Hazrata Inayata Khana wyraźnie widać wpływy linii Nizami szkoły Cziszti, ale także inspiracje klasycznymi sufimi takimi jak choćby Rumi i Ibn Arabi, adwajtawedantą i twórczy wkład samego Inayata.

1907 – uczy się adwajtawedanty od Sri Martanda Manik Prabhu; przez co później w wielu swoich wykładach na Zachodzie stawia znak równości pomiędzy suficką ideą jedności istnienia a niedualnością w adwajtawedancie. W tym samym roku podróżuje też do Adżmeru, gdzie odwiedza grób najwybitniejszego sufiego Indii – Hazrata Moinuddina Cziszti oraz uczy się u zamieszkujących tam derwiszów. W czerwcu tego roku daje też serię wykładów w rodzinnej Barodzie. W lipcu wraz z bratem Maheboobem Khanem i kuzynem Ali Khanem daje koncert i wykład w Bombaju dla społeczności zaratusztrian, a w listopadzie spotyka się ze sporym zainteresowaniem w Majsurze. Orientuje się jednak, że nie będzie możliwe zrealizowanie idei Maula Bankhsha czyli zakładanie szkół wg metody jego dziadka w różnych obszarach Indii. W okresach wolnych wraca do Hajderabadu.

1907 lub 1908 – Hazrat Abu Hashim Madani umiera, jednak jakiś czas przed śmiercią udziela Inayatowi prawa do reprezentowana ścieżki (ordynuje go na szejka/murszida) i zachęca go do wyjścia w świat z nauczaniem i „harmonizowania Wschodu z Zachodem”. W wielu kręgach sufickich zbudowano na tym legendę o działalności misyjnej Inayata Khana na Zachodzie, jednak owa zachęta od nauczyciela była według Mahmuda Khana standardową formułą przy zakończeniu nauczania (uczeń wychodzi z powrotem do świata, bo czasie intensywnego treningu duchowego). Zwróćmy też uwagę, że Abu Hashim Madani nakazuje swojemu uczniowie harmonizowanie Wschodu z Zachodem, a nie np. harmonizowanie Zachodu Wschodnim nauczaniem. Pamiętajmy ponadto, że jednak działalność misyjna jest w sprzeczności z sufickimi ideałami tolerancji. Inayat Khan w 1910 wcale nie wyjeżdża na misję, jak chcieliby niektórzy, a po prostu poznać zachodnią muzykę klasyczną i zapoznać Zachód ze indyjską. Oczywiście dla niego muzyka jest wyrazem mistycznych idei, dlatego też w trakcie wykładów będzie o nich nauczał i dopiero w pewnym momencie się zorientuje, że ludzie Zachodu bardziej potrzebują owego praktycznego mistycznego nauczania, a mniej samej, dość abstrakcyjnej dla nich i trudnej w odbiorze, muzyki. Ale o tym w dalszej części tekstu, w której będzie także okazja do posłuchania śpiewającego Inayata Khana.

1908-1909 – Hazrat Inayat Khan odwiedza z koncertami i wykładami południowe Indie, Cejlon (obecną Sri Lankę) i Birmę.

1909 roku Inayat Khan za radą ojca osiada w Kalkucie, gdzie też daje liczne koncerty oraz wykłady o teorii muzyki i jej mistycznych podstawach.

26 i 28 września tego roku nagrano 31 indyjskich pieśni (jako Profesor Inayat Khan Rahmat Khan Pathan Tansen Zamanihal), które znajdziecie tutaj. Udostępniłem tu nagrania Hazrata Inayata Khana z 1909 roku oraz – prawdopodobnie 1925. Było to możliwe dzięki uprzejmości Alima Vosteena z SufiLab w Hadze, który był w posiadaniu tych nagrań i poddał je obróbce, by brzmiały jak najbardziej wiernie (łatwo sobie wyobrazić, że jakość nagrań w 1909 była bardzo słaba i nie odwzorowywała wiernie głosu) i nagrał je dla mnie na płytę, zezwalając jednoczesnie na rozprzestrzenianie ich dalej z podaniem źródła.

W pierwszym kwartale 1910 roku umiera ojciec Inayata maszejk Rahmat Khan. W tym samym roku Hazrat podróżuje jeszcze po Indiach, by ostatecznie 13 września 1910 roku wraz z bratem Maheboobem Khanem i kuzynem Mohammadem Ali Khanem wsiąść na pokład statku, który zawiezie ich do Neapolu, skąd popłyną do Stanów Zjednoczonych. W ścieżkach sufizmu uniwersalnego, w tym na Otwartej Drodze świętujemy ten dzień jako Hedżirat.
Mahmud Khan w przedmowie do mojej książki„Duchowość na co dzień. Ścieżka współczesnego mistyka” tak pisze o ich wyjeździe i początkach życia w Ameryce:
„Gdy [Hazrat Inayat Khan] wyruszał z Indii w swoją podróż z bratem Maheboobem Khanem i kuzynem Alim Khanem, głównym celem ich wyprawy było z jednej strony zapoznanie się pełniej z europejską muzyką klasyczną, z drugiej — zaprezentowanie ludziom Zachodu, poprzez wykłady i koncerty, tradycyjnej muzyki indyjskiej, najwyższego, najbardziej abstrakcyjnego i wymagającego aspektu sztuki i estetyki Indii. Medytacyjne rozpuszczenie w jej nieporównywalnym z niczym pięknie wprowadzało uczestników koncertów w stan głębokiej medytacji i mistycznego spełnienia, które nadaje sens ludzkiemu życiu. Okazało się jednak, że w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, poza uniwersytetami i stowarzyszeniami zrzeszającymi ówczesną inteligencję, niewielu potrafiło zrozumieć i docenić ową subtelną sztukę, ale duże zainteresowanie budziły niesione przez nią mistyczne idee. Co więcej, wiele osób wyrażało chęć odbycia odpowiedniego treningu duchowego. W związku z tym, obok wspaniałych wykładów z teorii muzyki, tonu, dźwięku, z czasem Hazrat Inayat Khan coraz więcej nauczał na temat sufickiego mistycyzmu.”

Nauczanie na Zachodzie

Ruth Saint Denis

Ruth Saint Denis

Jesienią 1910 roku Hazrat Inayat Khan i jego towarzysze: brat Maheboob Khan i kuzyn Ali Khan dają pierwszy wykład połączony z koncertem na Columbia University w Nowym Jorku. Towarzyszy im tablista Ramaswami.

W 1911 od lutego do kwietnia podróżują po Stanach Zjednoczonych razem z Ruth Saint Denis (1879-1968), wybitną tancerką i choreografką, prekursorką tańca współczesnego. Inayat Khan, Maheboob Khan oraz Ali Khan koncertowali wówczas przed występami Saint Denis. Występują z wykładami i koncertami m.in. w Chicago, Denver i San Francisco.

9 i 16 kwietnia 1911 roku występują w hinduistycznej świątyni w San Francisco, spotykając się z dużym uznaniem, 21 kwietnia na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley, 27 kwietnia na Uniwersytecie Południowej Kaliforni w Los Angeles, po czym podróżują jeszcze do San Diego i Seattle. Po podróżach wracają do Nowego Jorku, gdzie Prof. Inayat Khan wykłada w Sanskrit College. W każdym z odwiedzanych miejsc zawierają znajomości, głównie w środowisku inteligencji, m.in. z C.H.A. Bjerregaardem, w którego późniejszych książkach widać wpływy myśli Hazrata Inayata Khana. W Nowym Jorku kontynuują aktywność wykładową i koncertową na przełomie 1911/1912 roku. W 1911 Hazrat Inayat Khan poznaje też Adę Martin (znaną później jako Rabia Martin), pierwszą Amerykankę, którą inicjuje wtedy na sufickiej ścieżce mistycznej. Jakieś 10 lat później Rabia stanie się jego przedstawicielką (murszidą) w Stanach.

W lutym 1912 dołącza do nich najmłodszy, 16-letni brat Inayata Khana – Maula Miyan Musharaff Khan. Kontynuują teraz wspólne występy jako Royal Musicians of Hindustani (pod tą nazwą występowali też przed przyjazdem brata). Mahebooba Khana, Alego Khana i Musharaffa Khana często w tradycji określa się jako „Companions” – „Towarzysze” czyli ci, którzy wspierali Inayata Khana w jego pracy nad szerzeniem sufickiego przesłania Miłości, Harmonii i Piękna.

Royal Musicians of Hindustani z tablistą Ramaswamim

Royal Musicians of Hindustani z tablistą Ramaswamim (pierwszy z lewej)

W 1912 roku Inayat Khan z braćmi (jego kuzyn Ali Khan jest także traktowany w tradycji indyjskiej jako brat, ponieważ mieli tego samego dziadka, w tekstach angielskich często do rodzonych braci Inayata jest używane określenie „maternal brothers” – bracia z jednej matki, a do Alego Khana – „cousin-brother” – brat-kuzyn; na pewno był równie bliski Inayatowi, co jego rodzeni bracia) oraz tablistą Ramaswamim wyruszają z wykładami i koncertami do Wielkiej Brytanii. Nawiązują trochę kontaktów w Londynie, które wspomogą tu ich późniejszą działalność, lecz muzyka hindustańska, na której opierają się póki co w dużej mierze ich wykłady, nie wzbudza zainteresowania. Być może tu właśnie Inayat Khan uświadamia sobie: „że w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, poza uniwersytetami i stowarzyszeniami zrzeszającymi ówczesną inteligencję, niewielu potrafiło zrozumieć i docenić ową subtelną sztukę, ale duże zainteresowanie budziły niesione przez nią mistyczne idee”, jak pisze jego bratanek Mahmud. Prawdopodobnie mniej więcej w tym czasie Hazrat Inayat Khan rozpoczyna tradycyjny trening mistyczny swoich braci, nauczając ich w podobny sposób jak Abu Hashim Madani nauczał jego.

Szejk-al-maszejk Mahmud Khan w przedmowie do mojej książki „Duchowość na co dzień. Ścieżka współczesnego mistyka” tak pisze o mistycznym nauczaniu Hazrata: „Mówi się, że na działalność tego wybitnego mistyka możemy patrzeć z trzech perspektyw. Po pierwsze — postrzegać jego przesłanie jako nową prezentację indyjskiego dziedzictwa filozoficznego i mistycznego, dostosowaną do współczesnego, świeckiego życia. Po drugie mistycyzm Inayata Khana może być widziany jako odnowa wczesnego i klasycznego sufizmu, którego standardy przewyższają te nauczane w wielu zakonach sufich. Wszak owo uniwersalne przesłanie jest bezpośrednio powiązane z największymi sufimi czasów klasycznych: z wyjątkowym persko-tureckim poetą znanym jako Rumi, „Rzymianin” lub „Grek” ze względu na to, że mieszkał w Konyi, będącej niegdyś częścią Bizancjum, oraz z Hiszpanem z Andaluzji, znanym jako Ibn Arabi („Syn Araba”), niezrównanym teoretykiem sufickich idei mistycznych. Wreszcie możemy spojrzeć na niesamowicie obszerne dziedzictwo Hazrata Inayata Khana, osadzone w tradycji wedyjskiej i sufickiej, jako na niezwykłe arcydzieło, w którym dokonano osobistego i nowoczesnego przedstawienia uniwersalnych i ponadczasowych wartości ducha”.

26 października 1912 – pierwszy koncert braci bez Ramaswamiego, zorganizowany przez Lady Clementine Churchill i Edmonda Bailly, znanego francuskiego teozofa. Kilka lat później wielu byłych członków Towarzystwa Teozoficznego będzie istotnymi uczniami Hazrata Inayata Khana.

Royal Musicians of Hindustani

Royal Musicians of Hindustani: Ali Khan, Inayat Khan, Musharaff Khan i Maheboob Khan

9 października i 14 grudnia 1912 – koncertują i wykładają przed występami Maty Hari w jej prywatnej rezydencji w Paryżu i na Universite des Annales (nie mylić z powstałą później Ecole des Annales).

Hazrat Inayat Khan w 1914 roku

Hazrat Inayat Khan w 1914 roku

13 marca 1913 w Urzędzie Stanu Cywilnego w Saint Giles w Londynie, podwójny wdowiec Inayat Khan Rahmat Khan Pathan poślubia swoją trzecią żonę, amerykankę Orę Ray Baker, którą poznał podczas występów w San Francisco. Później w Paryżu, tradycyjnych zaślubin udziela im Ali Khan, nadając jej wewnętrzne imię Sharada (jedno z określeń Saraswati, indyjskiej bogini muzyki, sztuiki i mądrości) i przydomek „Ameena Begum” (od 1926 Pirani Ameena Begum). Wśród uczniów Inayata Khana Ora Ray Baker Inayat Khan najczęściej była określana później jako „Begum”, a Inayat – jako „Murszid” (nauczyciel).

Kwiecień – maj 1913 – kontakty Inayata Khana i jego Towarzyszy z wybitnym francuskim kompozytorem Claudem Debussym. Wiadomo, że Royal Musicians of Hindustani zagrali dla niego, jak również, że Debussy zainspirował się pewnymi elementami indyjskich rag (skal) w niektórych swoich kompozycjach. Niektórzy wierzą, że kontakty z Inayatem i braćmi w latach 1913-1915, pozwoliły Debussy’emy przezwyciężyć kryzys twórczy. Tutaj można znaleźć artykuł na ten temat (j.ang.).

czerwcu 1913 roku Inayat Khan i Ameena Begum wracają do Londynu, gdzie powstaje pierwszy podręcznik – przewodnik po sufizmie uniwersalnym Hazrata Inayata Khana A Sufi Message of Spiritual Liberty. W tym czasie Maheboob Khan, Ali Khan i Musharaff Khan z akompaniatorem koncertują we Francji i Belgii.

1913/1914 – pod koniec czerwca 1913 roku Hazrat Inayat Khan z żoną i braćmi przeprowadza się do Rosji. Mieszka w Moskwie i Sankt Petersburgu, gdzie zostaje bardzo ciepło przyjęty. Wydana zostaje rosyjska wersja A Sufi Message of Spiritual Liberty. To tam powstaje też muzyka autorstwa Inayata Khana do baletu Shakuntala, w której sprawnie łączy elementy Wschodniej i Zachodniej Muzyki. 16 fragmentów tej kompozycji można usłyszeć w poniższym filmie.

1 stycznia 1914 roku w Sankt Petersburgu przychodzi na świat pierwsze dziecko Inayata Khana i Ory Ray Baker Inayat Khan – córka Noor-un-issa, która później dała się poznać jako oznaczona brytyjskimi medalami działaczka francuskiego Ruchu Oporu i radiotelegrafistka w trakcie II Wojny Światowej, stracona przez nazistów w Dachau za szpiegostwo 13 września 1944.

Inayat Khan z Noor-un-Nissą

W maju 1914 roku Inayat z rodziną i braćmi planują przedostać się drogą lądową z Moskwy do Indii, ale rosyjski rząd nie wyraża zgody na podróż ze względu na zamieszki w Turkestanie (obecny Turkmenistan, Kazachstan, Uzbekistan, Tadżikistan i Kirgystan). Wtedy też Inayat Khan, Maheboob Khan, Ali Khan i Musharaff Khan rezygnują ze stypendium wypłacanego im przez rodzinę na poznawanie Zachodniej muzyki i zapoznawanie Zachodu ze Wschodnią, ponieważ staje się dla nich jasne, że nie wrócą w najbliższym czasie do Indii.

W czerwcu 1914 roku odwiedzają kongres muzyczny w Paryżu, po czym w sierpniu w pośpiechu wracają do Londynu po wybuchu I wojny światowej. Zostawiają w Paryżu wiele notatek i większość dobytku, która nigdy później nie zostanie odnaleziona. W tym samym roku zostaje też wreszcie opublikowana angielska wersja A Sufi Message of Spiritual Liberty przez wydawnictwo Towarzystwa Teozoficznego.

W 1915 roku Hazrat z braćmi wykłada dla Królewskiego Towarzystwa Azjatyckiego (Royal Asiatic Society), zostają też wydane Confessions of Inayat Khan R.M. Bloch oraz The Diwan of Inayat Khan autorstwa J. Duncan Westbrook. R.M. Bloch powołuje też do życia kwartalnik The Sufi Quarterly. Koncertują też dla Szpitala Indyjskiego i w Królewskiej Sali Koncertowej dla zranionych w boju indyjskich żołnierzy.

W latach 1916-1917 powstają pierwsze (oprócz grup prowadzonych przez Inayata i Towarzyszy) centra sufizmu uniwersalnego w Brighton i Harrogate. Generalnie lata 1915-1919 są już wyraźnym przejściem od działalności muzycznej Hazrata i braci do nauczania stricte mistycznego. Coraz więcej osób jest też inicjowana jako muridowie (uczniowie na mistycznej ścieżce).

19 czerwca 1916 rodzi się w Londynie syn Ory Ray Baker Inayat Khan i Hazrata Inayata Khana – Vilayat Inayat Khan (zm. 2004), późniejszy lotnik RAFu w trakcie II wojny światowej i ceniony nauczyciel sufickiego mistycyzmu, założyciel sufickiej organizacji The Inayati Order.

6 sierpnia 1917 rodzi się drugi syn Inayata i Ory – Hidayat Inayat Khan (zm. 2016), znany jako skrzypek, kompozytor i nauczyciel sufizmu.

1 października 1918 zostaje powołana w Londynie organizacja wspierająca szerzenie się sufizmu jako The Sufi Order.

3 czerwca 1919 rodzi się najmłodsze z dzieci Ory i Inayata – Khairunissa (zm. 2011), znana też pod imieniem Claire nadanym jej przez starszą siostrę. Khairunissa ze swoim synem Davidem Ray Harperem napisała książkę o sobie i swoim rodzeństwie pt. We Rubies Four pod nazwiskiem Claire Ray Harper).

W 1920 roku Inayat Khan dwukrotnie odwiedza Francję, nauczając tam i tworząc centra sufickie. Rok później osiada z rodziną we Francji, najpierw w Trembaye, a potem w Wissous. W latach 1920-1921 odwiedza też kilkakrotnie Szwajcarię i Holandię, tworząc tam centra sufickie oraz naucza w Anglii, Belgii i Niemczech. Odbywa się też skromna, ale międzynarodowa Letnia Szkoła w Wissous. W 1920 rodzi się z inspiracji murszidy Sophi Saintsbury-Green idea ceremonii jedności ideałów religijnych, która staje się istotną częścią nauczania Inayata Khana w kolejnych latach (szczególnie 1923-1926).

Hazrat Inayat Khan z rodziną

Hazrat Inayat Khan z rodziną w Sureness

W 1922 roku Hazrat Inayat Khan z rodziną i braćmi przeprowadzają się do Sureness pod Paryżem, gdzie Inayat z rodziną zamieszkują w podarowanym przez jedną z uczennic domu, który zostaje nazwany Fazal Manzil („Dom Błogosławieństw”). Lata 1922-1926 to „klasyczne lata” sufizmu uniwersalnego na Zachodzie, związane z corocznymi trzymiesięcznymi szkołami letnimi w Sureness. Po śmierci Hazrata Inayata Khana jego bracia kontynuują jego nauczanie w Fazal Manzil do 1939 roku. Poniżej zdjęcie Fazal Manzil z 2017 roku.

Fazal Manzil

We wrześniu 1922 roku Hazrat Inayat Khan po pierwszej Letniej Szkole w Sureness prowadzi „suplement” – dwutygodniową Letnią Szkołę w Katwijk aan Zee, w domu barona Hubertusa Paulusa van Tuyll van Serooskerken, jednego z pierwszych muridów Inayata Khana w Holandii, znanego w sufickich kręgach jako Sirdar. Sirdar van Tuyll ufundował później sufickie centrum w Hadze na Anna Paulownastraat 78 obok Pałacu Pokoju. Na wydmach w Katwijk aan Zee Hazrat trafia na miejsce, które okresla jako Murad Hassil (spełnione życzenie) i które wskazuje swoim uczniom jako miejsce do medytacji. Wiele lat po śmierci Hazata w 1970 roku w tym miejscu postawiona zostaje Universel – uniwersalna świątynia, ośrodek modlitwy i medytacji dla osób wszystkich wyznań. Podczas wspomnianej powyżej Letniej Szkoły w Katwijk Hazrat Inayat Khan wygłasza serię wykładów o życiu wewnętrznym, które potem stają się podstawą jego książki Inner Life.

Hazrat Inayat Khan w 1923 w USa

Hazrat Inayat Khan w 1923 w Stanach Zjednoczonych

27 lutego – 9 czerwca 1923 – pobyt z wykładami w Stanach Zjednoczonych, m.in. Nowy Jork, Detroit, Chicago.

Czerwiec – wrzesień 1923 – kolejna Letnia Szkoła w Sureness.

Październik 1923 – Inayat Khan likwiduje założony w 1918 roku The Sufi Order, na który miał coraz mniejszy wpływ i powołuje the International Sufi Movement z siedzibą w Genewie. Warto dodać, że Hazrat chciał w 1920 zamieszkać w Szwajcarii, na co nie zgodziła się rodzina, dlatego też zamieszkali we Francji, ale centrala Ruchu Sufich przeniosła się z Londynu do Genewy.

Końcówka 1923 roku i pierwsza połowa 1924 to pobyty w Sureness, przedzielane licznymi wyjazdami z wykładami: dwukrotnie do Szwajcarii i Włoch (podczas pobytu w 1924 poznaje lekarkę i wybitną pedagożkę Marię Montesorri i rozmawia z nią o wychowaniu, czego odbicie później znajdujemy w jego książce Education), Belgii, Holandii (tu uczestniczy w ślubie swojego brata Mahebooba Khana w Hadze).

W wakacje 1924 odbywa się kolejna Letnia Szkoła w Sureness, po której następują spotkania zarządu Ruchu Sufich w Genewie i odwiedziny szwajcarskich grup i centrów sufickich.

W 1925 roku Hazrat Inayat Khan nadal intensywnie wykłada w całej Europie: w Paryżu (m.in. na Sorbonie), w Szwajcarii, we Włoszech (Florencja, Rzym, Nicea), Niemczech (Berlin, Monachium) i Anglii (Bournemouth i Southhampton). Intensywny harmonogram podróży (pamiętajmy, że na początku XX wieku były bardziej męczące niż teraz) i wykładów odbija się na stanie zdrowia Hazrata Inayata Khana: w latach 1915-1919 nawracające zapalenia płuc, wiosną 1922 i 1924 roku dłuższe choroby, która zatrzymują Hazrata w domu, w 1923 w USA poważniejsze leczenie dentystyczne i poważna niedyspozycja w Anglii po wykładach w 1925 roku, która utrzymuje się po powrocie do domu w Sureness.

Wakacje 1925 (czerwiec – wrzesień) to kolejna Letnia Szkoła w Sureness. We wrześniu tradycyjne spotkania zarządu Ruchu Sufich w Genewie. Inayat Khan chce pojechać do Indii, od czego odwodzi go brat Maheboob Khan.

6 grudnia 1925 rozpoczyna się trzecia i – jak się okazało – ostatnia seria wykładów Hazrata Inayata Khana w Stanach Zjednoczonych, która potrwa przez 7 miesięcy. Odwiedza m.in. Detroit, Nowy Jork, Chicago, San Diego i inne miasta. W trakcie tego pobytu jego przedstawicielka w Stanach murszida Rabia Ada Martin organizuje jego spotkanie ze znanym nauczycielem zen – sensei Nyogenem Senzakim, które ten w latach 30. XX wieku opisał, wypowiadając się z wielkim szacunkiem o Inayacie Khanie.

W lipcu 1926 Hazrat Inayat Khan wraca do Sureness i odbywa się kolejna trzymiesięczna Letnia Szkoła.

13 września 1926 w ramach obchodów Hedżirat (Hejirat – wyruszenia Hazrata Inayata Khana z braćmi na Zachód) Inayat Khan odprawia ceremonię pobłogosławienia kamienia węgielnego pod Universel (suficki ośrodek, świątynię) w Surenes, jak również ordynuje prowadzących ceremonie modlitewne. To zdarzenie zostało sfilmowane przez jednego z belgijskich muridów (uczniów). Poniżej film z 1926 roku, na który nałożono przesłanie, które w tym samym roku lub rok wczesniej Murszid wygłosił w dopiero co powstałym francuskim radio (trzeba włączyć głos w prawym dolnym rogu).

Ceremonia pobłogosławienia kamienia węgielnego była też dla Hazrata Inayata Khana symbolicznym aktem pełnego szacunku i wdzięczności oddzielenia się od tradycji, w której sam został inicjowany. Hazrat złożył pod kamieniem węgielnym listę nauczycieli z linii przekazu Cziszti oraz wygłosił przemówienie, które znajdziemy w Gathece 17 jego autorstwa: „Osobiście jestem niezmiernie zobowiązany sufickiej szkole Cziszti, w której zostałem inicjowany przez mojego Murszida, Abu Hashima Madaniego. Jednakże na tym kończy się związek ze starożytną tradycją suficką”. (w oryginale: „Personally I owe every obligation to the Sufi school of the Chishtis, in which I was initiated by my Murshid, Abu Hashim Madani. But there, the account of the ancient history of Sufism finishes”)

Hazrat Inayat KhanW połowie września 1926 roku odbywa jeszcze spotkania z zarządem Ruchu Sufich w Genewie, skąd 28 września kieruje się do Włoch, a stamtąd statkiem do Indii.

październiku 1926 dociera do Karaczi (wówczas Indie, obecnie Pakistan), skąd kieruje się do Lahaur (Lahore) w poszukiwaniu rodziny swojego ojca, jednak okazuje się, że nie żyje już nikt z jego krewnych. Stąd udaje się z wykładami do Delhi, Amrohy, Lucknow. Następnie w grudniu 1926 podróżuje do Benaresu, Agry i Sikandry, a potem do Adżmeru. Tam rozchorowuje się, co zatrzymuje go na tydzień, ale po tygodniu na początku 1927 roku wyjeżdża do Jaipuru.

Około 20 stycznia 1927 roku odwiedza rodzinną Barodę, co niestety napełnia go smutkiem – dom Maula Bakhsha i założone przez niego instytucje albo już nie istnieją albo są zaledwie cieniem dawnej świetności. Po krótkim pobycie wraca do Delhi, gdzie ponownie rozchorowuje się na zapalenie płuc, co doprowadza do utraty świadomości w nocy z 4 na 5 lutego 1927.

5 lutego 1927 roku o 8.20 rano Hazrat Inayat Khan umiera w Tilak Lodge w Delhi. Sufi rocznicę tej daty obchodzą jako Visalat (dzień powrotu, dzień ponownego połączenia) lub Visalat Inayat Khan. Został pochowany zgodnie ze swoim życzeniem w pobliżu grobu jednego najwybitniejszych sufich Indii – Nizamuddina Aulji. W 1988 roku grób rozbudowano w dargah (mauzoleum, ośrodek medytacyjny przy grobie mistrza).

* * *

Dziękuję Wam za przeczytanie tego obszernego tekstu. Czuję się w pewien sposób powiązany osobiście z jego bohaterem, w końcu był nauczycielem Alego Khana – nauczyciela moich nauczycieli: Karimbakhsha Witteveena i Mahmuda Khana. Trudno przecenić wielkość nauczania Hazrata Inayata Khana i wysiłek, który włożył w jego rozprzestrzenianie się. Po Vivekanandzie był drugim indyjskim nauczycielem, który zapoznawał Zachód z indyjskim mistycyzmem, w tym wypadku potraktowanym w bardzo twórczy i pełen inspiracji sposób. Trudno oddać słowami ogrom inspiracji, którą pozostawił. W pewien sposób starałem się ją przekazać w moich książkach „Medytacja w życiu codziennym. Ścieżki praktyki w sufizmie uniwersalnym”, „Uważność w praktyce”, a przede wszystkim w najnowszej „Duchowość na co dzień. Ścieżka współczesnego mistyka”. Trzeba jednak pamiętać, że aby w pełni docenić to nauczanie – trzeba wejść na mistyczną, medytacyjną ścieżkę i nią podążać. Do czego Was zachęcam!

Share This